En un día
del pasado mixe, cuando una pareja (marido y mujer), habían ido en busca de
leña, encontraron en el campo, en una cueva, dos enormes huevos, después de
observarlos y con dificultad, ayudándose de palos, decidieron llevarlo a su
casa, pensaban estos que tuvieron ciertas dificultades. A los tres días, los
huevos reventaron, del primero salió un niño (condoy), y del segundo salió una
serpiente de siete cabezas, que era la hermana del niño.
El niño
creció rápidamente dando señales de que era una persona diferente y con
cualidades superiores, crecía tan rápido que al tercer día ya era un hombre. Se
cuenta que comía mucho y a su mama tenia que darle la comida en canastos
grandes y el se los acababa.
Condoy viajo
a muchos lugares lejanos, como Tehuantepec, Oaxaca, siempre poniéndole el
pretexto a su mama que tenia tantas ganas de conocer lugares, quien se quedaba
siempre muy
En sus
viajes largos, Condoy solo demoraba un día, y a su regreso a casa siempre
llevaba bultos de cosas y ollas de dinero. Cierto día que regreso de su viaje a
Oaxaca trajo consigo una olla de dinero, el cual le entrego a su mama agradeciéndole
por haberlo creado y cuidado mucho tiempo y le entregaba el dinero para que
nunca le faltara nada y que Condoy volvería a partir a conocer mas lugares.
Siguió
viajando a muchos lugares en busca de dinero y conocimientos para mejorar a su
región mixe, quienes ya lo habían nombrado su rey. Se dice que Condoy robaba a
los ricos de Oaxaca que tenían dinero y ganados y se los levaba a su pueblo.
Ese tiempo que eran frecuentes guerras, Condoy siempre estuvo al frente de su
región defendiendo sus tierras y a su pueblo de los ejércitos de otras regiones
siendo su mejor escondite lo más alto del cerro del Zempoaltepetl; a Condoy le
rebotaban las flechas y las balas, y con su fuerza el aventaba piedras enormes
al enemigo, quienes sufrían grandes bajas por cada piedra que Condoy aventaba.
Enseño a su pueblo a pelear, a sembrar y a trabajar, el arreglo la región mixe
a su gusto.
Cierto día
Condoy se encamino a Mitla, para construir su palacio, ya que se rumoraba otro
rey iba a construir una gran ciudad en el mismo lugar; trabajaba de noche, pero
el canto de un gallo en la noche lo asusto y suspendió su trabajo; la gente
cree que esos palacios incluso son ahora las ruinas de Mitla.
Cuando
Condoy salió de Mitla se fue a Oaxaca, pero se sentía muy cansado, y al pasar
por el lugar llamado el Tule decidió sentarse a descansar, clavo su bastón (que
pesaba 62 Kg) en el suelo, y el bastón comenzó a retoñar, Condoy sembró así el
árbol más grande del mundo conocido como “El Árbol del Tule”, y el día que este
árbol se seque ese día Condoy habrá muerto. Condoy al llegar a Oaxaca se dio
cuenta que la tierra era fuerte y dura.
Allí estaba
Condoy cuando su hermana (la serpiente) decidió ir a buscarlo diciéndole a su
mama que iba a buscar a Condoy, para ver que es lo que hacia. Cuando la
serpiente salió rumbo a Oaxaca, se metió bajo la tierra con truenos, lluvias y
vientos. La tierra temblaba y hubo derrumbes era espantoso ver aquello. Paso
por el pueblo de Coatlan, donde la tierra era muy blanda dejando huellas muy
profundas. Se dice que ya iba llegando a Nejapa de Madero cuando fue a
maldecirla un cura y allí nomas quedo la Serpiente convertida en piedra. El Rey
Condoy dejo su anillo en Oaxaca, nadie sabe en que lugar, luego se regreso al
cerro del Zempoaltepetl que fue su mejor escondite, donde finalmente quedo para
siempre y en donde la gente de la región Mixe puede encontrarlo pero no verlo
no. Condoy sigue vivo y apoyando a su región y nunca morirá en los corazones de
su pueblo.
______________________________________________________________
LEYENDA EN MIXE
Ja´a tu´uk
shë´ ma´a ayu´uk
ja´ay, tu´uk casadëch (më mëja´ay
mëd tosh chëjkja´ay), yëëch ështa´ay
jëëmbajk, yëëch ishtääñ
ma´a tu´uk CUEVA, majts´k tutsä ëmaye´ek,
ma´ayëëch ishtääñ ma´ay
it tünk, të
pudüjk mët quepkj,
yëëch të pabëjktën
ma´a chëjktën, PENSARAJTËN
nko´o ma´ay it tünk
MOJA´ANDËÑ. Ko´o tëguëk
tu´uk ja´a tutsä
pëtsëm tu´uk mish (condoy), ma´a majts´k
tutsä pëtsën tu´uk tsääñ
mët ështujk quëbajk,
ko´o yëë tsëajtën
ja´a mish.
Ja´a mish
të piojën ëvajtën të
ështa´añ ko´o këajtën
tu´uk ja´ay pëdsëm,
piojën ko´o tëgëk
shë të më
mëja´aynë, ma´ay it
tojksh tuk kay,
ko´o tosh chëjkja´ay
mo´oy tojksh yëë
mo´oy ma´a tu´uts.
Condoy të
nëjksh ma ma´ay
it LUGARËCH, ma´a
Tehuantepec, Oaxaca, yëë
pëjta´akj PRETEXTËCH ko´o
nëjksha´añ ështaja´añ ma
LUGARËCH, ja´a tosh
chëjkja´ay të ambëjk
ko´o cho´oñ.
Tu´uk shë ñëjksh Condoy,
ja´a ko´o miñ
mëdakdj ti´ich mëd
më´ëñ. Tu´k shë
VIAJE tu´uñ ma´a
Oaxaca ja´a mëmiñ
ma´ay it më´ëñ
ja´a tosh chëjkja´ay
moje´enñ, ja´a ko´o tsona´am, ja´a
më´ëñ mo´o ko´o
ti´ich tsoquëmn.
Ko´o tso´oñ
yëë ështay më´ëñ
ja´a ko´o MEJORARATËMBIËK “REGUION
MIXE”. Condoy më´ëchp ma Oaxaca
ja´a jayëch ko´o
ma´ait më´ëñ mëdajtam ja´a
mëdakbj ma´a wiñ.
Ko´o tujtëm ja´a
Condoy DEFENDERAJTEM yëë
ayu´uk ja´ay ko´o
mindë EJERCITO, yëë
pë´ëch ñëjksh ma´a “CERRO DEL ZEMPOALTEPETL” ma´a
Condoy cu´ujy ma´ay
it tsa´a ja´a
ko´o ambëjk ko´o
chundë ayu´uk ja´ay.
Tu´ uk shë
Condoy cho´oñ ma´a
Mitla, ja´a ko´o
kojëmñ tu´uk chëjk,
ma´a tu´uk REY
nidu´um kojemñ tu´uk
chëjk, ko´o chundujkën
yëë ishpa´ad tu´uk
tëgag ja´a ambëjk;
ma´a ayu´uk ja´ay
ambëjktën ko´o cojy
chëjk ma´a ja´a
ni du´um REY
ja´a cham “RUINAS
DE MITLA”. Ko´o cho´oñ
ma´a Mitla ja´a
Condoy ma´a Oaxaca,
të ënukshë ko´o chu´uñ,
yëë poksh ma´a “TULE”
, tëë quepkj
nëdambë (shidë PESA
62 kg) ma´a quepkj
mëdsëm pëjk. Condoy
mëdamb quepkj ma´a
Tule ja´a cha´am
“EEL ARBOL DEL TULE” , ko´o
pëjy oknë ja´a
Condoy oknë. Ko´o
tsë´ë tsa´añ ishta´ay
Condoy ja´a tsa´añ
ñejksh ma´a Oaxaca,
yëë tëjk mëd
jë´ë tsa´añ mindë
ma´a Nejapa de
Madero, tu´uk tosh
chëjkja´ay BRUJERIA chu´uñ
ma´a tsa´añ oknë
ja´a tsa´a.
Ja´a Rey Condoy
mëga´am tu´uk ANILLO,
ja´a je´ep cho´oñ
ma´a Zempoaltepetl, ma´a
quiaj tsonañ ni
tëñ LUGARË, ja´a
ayu´uk ja´ay ishta´añ
PERO quia´aj ish´andë.
Condoy quia´aj oknë
ma´a pudëjkeëm ja´a
ayu´uk ja´ay.